Spośród wielu czynników środowiskowych, pierwszy i podstawowy wpływ na rozwój osobowości dziecka wywiera środowisko rodzinne, zwłaszcza rodzice. Począwszy od niemowlęcia, w trakcie jego rozwoju, dziecko przejawia szereg potrzeb, jak miłości, ciepła, kontaktu z rodzicami, ich czujności i współpracy. Zaspokojenie tych potrzeb zależy od emocjonalnego stosunku do dziecka rodziców, a więc od postawy rodzicielskiej.
W literaturze pedagogicznej i psychologicznej niewiele jest definicji postawy rodzicielskiej. J. Rembowski definiuje postawę rodzicielską (ojcowską i macierzyńską) jako kompleksową formę postawy rodziców (oddzielnie matki i ojca) wobec swoich dzieci, technik oddziaływania, zagadnień wychowawczych, kształtowaną w trakcie pełnienia ról i funkcji rodzicielskich. Postawa rodzicielska jest, zdaniem M. Ziemskiej, nabytą strukturą, która kieruje zachowaniami rodziców wobec dziecka. Tendencja do reagowania na dziecko w określony sposób musi być w pewnym stopniu utrwalona, aby można je było nazwać postawą rodzicielską. Nie jest to kwestia postaw krótkoterminowych, ale stałego elementu emocjonalnego dominującego nad składnikiem intelektualnym w sposobie, w jaki odnosimy się do dziecka i postępujemy z nim.
Postawy rodzicielskie są plastyczne i zmienne, w miarę jak dziecko zmienia się w trakcie jego rozwoju. Przede wszystkim zmienia się stopień i jakość udzielanej dziecku wolności oraz stopień i zakres form kontroli. Wraz z dorastaniem dziecka zmniejsza się również potrzeba bliższego kontaktu fizycznego, a więź psychiczna wzrasta i rozwija się. Jeśli rodzice wraz z rozwojem dziecka nie przyjmują właściwej postawy na dany okres rozwoju, prowadzi to do sytuacji konfliktowych, powodujących zaburzenia w zachowaniu dziecka, a w przypadku ich dłuższego trwania, deformacje w rozwoju osobowości.
Powstało wiele typologii postaw rodzicielskich. Jedną z nich przedstawił amerykański psychiatra L. Kanner, który wyróżnił cztery podstawowe typy postaw rodzicielskich:
- akceptacja i miłość,
- jawne odrzucenie,
- nadmierne wymagania,
- nadmierna opieka.
A. Roe, widząc dwa podstawowe pojęcia w zachowaniach rodzicielskich, chłód i ciepło, wprowadził sześć podstawowych typów zachowań, które wyrażają emocjonalną postawę rodziców wobec swojego dziecka.
Są to:
- zachowania przypadkowe,
- kochające,
- nadmiernie opiekuńcze,
- nadmiernie wymagające,
- odrzucające,
- lekceważące.
Na gruncie polskim najciekawszą typologię postaw rodzicielskich zaprezentowała M. Ziemska, która wyróżniła dwa typy postaw, tj. pozytywne i negatywne. Pozytywne postawy to akceptacja dziecka, współpraca z nim, dawanie mu odpowiedniej do wieku wolności oraz uznanie praw dziecka jako równego w rodzinie, bez przeceniania i niedoceniania jego roli. Pozytywne postawy zazwyczaj współgrają ze sobą. Poza postawami pozytywnymi M. Ziemska wyróżnia cztery postawy negatywne: odrzucanie, unikanie, nadmierna ochrona i nadmierne wymaganie, zmuszanie, korygowanie.
Rozróżniając postawy pozytywne i negatywne, M. Ziemska wyraziła pogląd, że każda z nich odpowiada specyficznym cechom zachowania dziecka. Istnieje również silny związek pomiędzy pozytywnymi postawami rodziców a prawidłowym rozwojem i zachowaniem dziecka, a także negatywnymi postawami i występowaniem zaburzeń rozwojowych. Zwraca ona jednak uwagę, że postawy rodziców wyznaczają jedynie kierunki lub tendencje w kształtowaniu osobowości dziecka, nie wyjaśniając w pełni jego zachowań. Reakcje dzieci zależą od ich własnej indywidualności i innych wpływów środowiskowych. W badaniach występują jednak istotne relacje między postawami rodziców a ich zachowaniem i osobowością dziecka.
Akceptacja dziecka sprzyja kształtowaniu się zdolności do tworzenia trwałych więzi emocjonalnych i zdolności do wyrażania swoich uczuć. Z kolei postawa współpracy sprawia, że dziecko ufa swoim rodzicom, zwraca się do nich o pomoc, jest zadowolone z wyników własnych starań, potrafi współpracować i podejmować zobowiązania. Dzięki postawie, która uznaje prawa dziecka w rodzinie, dziecko staje się lojalne i solidarne wobec innych członków rodziny i grup społecznych spoza rodziny. Postawa, w której rodzice dają dziecku odpowiednią do jego wieku swobodę, kształtuje zdolność do współpracy z rówieśnikami, rozwija socjalizację, kreatywność i pewność siebie.
Z kolei postawa odrzucenia sprzyja rozwojowi agresywności u dziecka, kłótni, zahamowaniu wyższych uczuć i zachowań antyspołecznych. Przy postawie unikającej kontaktu z dzieckiem może ono nie być w stanie nawiązać trwałych więzi emocjonalnych, tak niestabilnych, antagonistycznych również dla społeczeństwa, zmiennych w swoich planach, niezdolnych do obiektywnych osądów, skłonnych do chwalenia się, może też czuć się prześladowane i użalać się nad sobą. Odrzucenie i unikanie kontaktu z dzieckiem bardzo często prowadzi do choroby sierocej oraz częściowego lub całkowitego zahamowania wyższych uczuć i niezdolności do trwałego przywiązania. Z drugiej strony, nadmiernie opiekuńcza postawa rodziców prowadzi do opóźnienia dojrzałości emocjonalnej i społecznej dziecka. Nadmiernie wymagająca postawa nie sprzyja natomiast rozwojowi emocjonalnemu i społecznemu dziecka. Ciągłe korygowanie i krytykowanie dziecka, powoduje brak pewności siebie, poczucie niepewności, strachu i uległości. Nadmierne wymagania rodziców narażają również dziecko na częste niepowodzenia, zwykle mocno doświadczane i prowadzące do frustracji.
Inne poglądy na klasyfikację postaw rodzicielskich przyjmuje J. Rembowski. Jego zdaniem, postawy można podzielić według kierunku wpływu i funkcjonujących relacji między rodzicami a dziećmi, które zazwyczaj są pozytywne lub negatywne w sensie emocjonalnym. Podzielił on relacje rodzinne między rodzicami i dziećmi na trzy typy, tj. relacje pozytywne i serdeczne, ambiwalentne i negatywne. Analizując postawy rodzicielskie, wyróżnił odrębnie postawy matek i ojców. Zdaniem J. Rembowskiego, postawy matek charakteryzują się właściwym kontaktem emocjonalnym (zachęcanie do ekspresji, rozwijanie aktywności, równość praw, koleżeństwo i współpraca), nadmierną koncentracją emocjonalną (nadmierna ingerencja, tłumienie agresji, przyspieszanie rozwoju, łamanie woli, obawy przed skrzywdzeniem dziecka, izolowanie go od wpływów zewnętrznych) i nadmiernym dystansem emocjonalnym (dezaprobata, powaga, brak zrozumienia i rozdrażnienie). Postawy ojców to z kolei autorytatywna kontrola (łamanie woli, wychowanie w zależności, tłumienie agresji, ścisłe wychowanie, unikanie wyrażania uczuć), postawa demokratyczna (równe prawa, zachęcanie do wyrażania uczuć, samodzielność dziecka, niezależność) i stała ścisła dyscyplina (wymaganie aktywności, stosowanie kar, domaganie się osiągnięć).
Postawy obojga rodziców wobec dziecka często różnią się w mniejszym lub większym stopniu i kierunkiem. Jeśli obie są odpowiednie z edukacyjnego punktu widzenia, ich wpływ na rozwój osobowości dziecka jest pozytywny. Znacznie gorzej jest, gdy niewłaściwe postawy rodzicielskie matki i ojca kumulują się i mogą mieć również silny negatywny wpływ na ojca i matkę, nawet jeśli nie są tego samego typu. Dziecko jest w stanie prawidłowo się rozwijać, gdy przynajmniej jedno z rodziców ma pożądane postawy rodzicielskie, a zwłaszcza, gdy wpływ tej osoby dominuje w rodzinie.